بی اختیاری ادرار و مدفوع در سالمندان

بی اختیاری ادرار و مدفوع در افراد سالمند بسیار شایع بوده و حدود 20 درصد مردان و 33 درصد زنان سالمند دچار این معضل می شوند. گاها مشاهده گردیده افراد سالمندی که در خانه سالمندان زندگی می کنند تا 80 درصد دچار مشکل بی اختیاری ادرار و مدفوع شده اند.

بی اختیاری ادرار

به طور طبیعی مایعات اضافی بدن از کلیه ها ترشح و از راه دو لوله که آنها را حالب می نامند وارد مثانه  می گردد. هنگامی که مثانه پر از ادرار می شود، عضلات آن منقبض و عضلات پیشابراه شل می شود و ادرار دفع می گردد. بی اختیاری ادرار زمانی است که بدون آگاهی و اراده، عضلات مثانه منقبض و ادرار دفع می شود.بی اختیاری ادرار جزیی از مشکلات دوران سالمندی است و شیوع زیادی نیز دارد، به طوری که از هر 5 نفر، یک نفر بعد از سن 40 سالگی دچار علایمی از بی اختیاری می گردد.

علل بی اختیاری ادرار

• بی اختیاری ادرار در نتیجه فشار کم(استرس)

این نوع بی اختیاری در زنان بیشتر دیده می شود، زیرا در نتیجه زایمان های متعدد و کم شدن هورمون استروژن در بانوان سالمند، عضلات شکم شل می شود. این نوع بی اختیاری زمانی رخ می دهد که به عللی فشار داخل شکم زیاد شود، مثلا هنگام عطسه یا سرفه های شدید، خندیدن، بالا رفتن از پله، بلند کردن اشیا و …

در مردان نیز این نوع بی اختیاری در نتیجه شل شدن اسفنکتر مثانه و بزرگی و تورم پروستات به وجود می آید.

عوامل مساعد کننده این نوع بی اختیاری مخصوصا در خانم ها عبارت است از: حاملگی و زایمان های متعدد، قطع قاعدگی، جراحی لگن و هر علتی که موجب شل شدن عضلات اطراف مثانه گردد. اگر عضلاتی که مثانه را نگه می دارد، شل گردد، باعث می شود که مثانه پایین بیفتد و دریچه پیشابراه کاملا بسته نشود و در نتیجه مقداری از ادرار (یک یا چند قطره و یا بیشتر) دفع گردد.

• احساس دفع ناگهانی ادرار

در این نوع بی اختیاری، بیمار به طور ناگهانی و با شدت احساس می کند که باید ادرار کند، زیرا انقباض عضله مثانه زیادتر و شدیدتر از انقباض اسفنکتر دهانه مثانه می باشد و فرد سالمند احساس   می کند  که باید فورا به دستشویی برود و مثانه خود را خالی کند. این مشکل ادراری معمولا با بی اختیاری در نتیجه فشار شکم(استرس) در50 درصد خانم های سالمند بالاتر از 60 سال وجود دارد.

عوامل مساعد کننده برای ابتلا به این نوع بی اختیاری عبارتند از: سالمندی، زایمان های متعدد، مخصوصا سزارین، چاقی و در مردان، بزرگی و تورم پروستات، سرطان و عفونت دستگاه ادراری. همچنین در برخی از بیماریها مانند بیماری دیابت، سکته مغزی و بیماری پارکینسون این نوع بی اختیاری دیده می شود. معمولا شل شدن عضلات کف لگن یا ضعف عضله اسفنکتر مثانه در ناحیه گردن مثانه و اختلال در باز و بسته شدن در نتیجه زایمان های متعدد و قطع قاعدگی دیده می شود.

• بی اختیاری عملی

بعضی از بیمارانی که دچار بیماریهای مزمن مانند آرتریت هستند معمولا نمی توانند زمانی که نیاز به تخلیه مثانه دارند این کار را انجام دهند، بنابراین دچار بی اختیاری ادرار می گردند.

درمان بی اختیاری ادرار  

ابتدا باید نوع بی اختیاری ادرار در بیمار مشخص گردد، سپس به درمان بیماری که شامل رفتار درمانی، دارو درمانی و استفاده از وسایل کمکی و جراحی است بپردازند. خوشبختانه بی اختیاری ادرار به طور کامل بدون انجام جراحی نیز قابل درمان می باشد.

• رفتار درمانی

رفتار درمانی شامل آموختن تخلیه مثانه، برنامه ریزی برای رفتن به دستشویی و تخلیه مثانه، ورزش برای تقویت عضلات کف لگن و مصرف مایعات و مواد غذایی مناسب می باشد.

الف- آموختن تخلیه مثانه: بیمار باید سعی کند تا می تواند زمان بین دفعات رفتن به دستشویی و تخلیه مثانه خود را زیادتر کند. بیمار باید در هر نوبت رفتن به دستشویی، دو نوبت ادرار کند و پس از ادرار کردن باید چند دقیقه صبر کند و مجددا سعی نماید ادرار کند تا مثانه او به طور کامل تخلیه شود.

ب- برنامه ریزی برای رفتن به دستشویی: این عمل برای بیمارانی که مشکل حرکتی دارند یا دچار اختلالات عصبی هستند، بسیار مفید است، زیرا شخص دیگری مسئول بردن آنها به دستشویی می باشد. همچنین بیمارانی که مشکل عصبی هم ندارند می توانند به جای این که هر نوبت که احساس دفع ادرار دارند به دستشویی بروند، زمانی را برای رفتن خود به دستشویی تعیین کنند و در همان ساعتها حتما برای دفع ادرار به دستشویی بروند.

ج- ورزش برای تقویت عضلات کف لگن(ورزش کِگِل): این نوع ورزش سبب می شود که عضلات کف لگن فرد سالمند که نگهدارنده مثانه، رحم و روده هاست، تقویت شود و مثانه و دریچه پیشابراه بهتر و موثرتر عمل نماید و مانع بی اختیاری ادرار گردد و حتی از دفع بی اختیار ادرار در فعالیت های روزمره به ویژه در خانم ها پیشگیری شود. اگر خانمی 3 تا 6 ماه این ورزش را انجام دهد، می تواند انتظار داشته باشد که بهبود خواهد یافت.

روش انجام ورزش کِگِل: قبل از انجام ورزش، فرد باید ادرار کند و مثانه خود را خالی نماید، سپس خود را در وضع ادرار کردن قرار دهد و تصور کند که می خواهد ادرار کند و در این حال از دفع ادرار و گاز جلوگیری نماید. در این ورزش فرد عضلات کف لگن خود را منقبض می کند، نگه می دارد و سپس شل می کند. فرد هنگام ورزش باید سعی کند، لگن و ران هایش حرکتی نداشته باشد، این ورزش را باید هر روز حداقل پنج تا ده نوبت انجام دهد و در هر بار انقباض از عدد یک تا پنج بشمارد و بعد خود را شل نماید.

• درمان دارویی

در صورتی که اقدامات رفتار درمانی، نتیجه بخش نباشد، پزشک به درمان دارویی رو می آورد. بعضی از بیماران نیاز دارند که به رفتار درمانی ادامه دهند و در عین حال از دارو نیز استفاده کنند، مخصوصا آنهایی که دچار بی اختیاری دفع ناگهانی هستند.

داروهایی که برای احساس دفع ناگهانی تجویز می شوند، داروهای آنتی کلی نرژیک هستند. این گروه از داروها تحریک عصبی که موجب انقباض عضلات مثانه می گردد را از بین می برند و در نتیجه مثانه منقبض نمی شود و بی اختیاری ادرار بهبود می یابد. این داروها باعث افزایش حجم نگهداری ادرار در مثانه می شوند. همچنین در افراد سالمند ممکن است باعث بروز کم توجهی و فراموشی شود، بنابراین پزشک باید بیمار را تحت نظر قرار دهد و در صورت بروز چنین عوارضی از داروهای دیگر استفاده کند.

• استفاده از وسایل کمکی برای جلوگیری از دفع ادرار و مدفوع
• وسایلی که در میز راه (پیشابراه) قرار داده می شود.
• دستگاه یا شیاف هایی که در مهبل قرار داده می شود.
• وسایلی که در خارج بدن قرار داده می شود مانند پد(ایزی لایف) یا بالشتک های مخصوص.
• برای مردانی که دچار بی اختیاری ادرار هستند، پوشش آلت که به کیسه ای متصل است و ادرار نشت یافته در آن کیسه جمع می شود.

بی اختیاری مدفوع در سالمندان

بی اختیاری مدفوع موقعی است که فرد سالمند نتواند دفع مدفوع خود را کنترل نماید. بی اختیاری مدفوع ممکن است کم یا شدید باشد. مواد غذایی هضم و جذب نشده (مدفوع) به تدریج در قسمت انتهای روده بزرگ که آن را راست روده(رکتوم) می نامند، جمع می شود. در این موقع اعصاب دیواره روده کش می آید و فرد احساس می کند که باید مدفوع خود را دفع کند. اگر فرد سالمندی در این موقع، از دفع خودداری کند، مدفوع به طرف بالا خواهد رفت تا این که حجم آن زیادتر شود، سپس حرکات انقباضی در دیواره روده به وجود می آید و اسفنکتر داخلی و خارجی مقعد باز می گردد و دفع انجام می گیرد. افرادی که دچار بی اختیاری مدفوع می باشند، حس پر شدن راست روده را از دست داده و نمی توانند مدفوع را در روده نگه دارند، زیرا عصب و همچنین عضلات اسفنکتر مقعد آنها به طور طبیعی کار نمی کند و ضعیف و شل شده است.

عوامل تشدید کننده بی اختیاری مدفوع

بی اختیاری مدفوع در نتیجه ضعف و اختلال عضله و اعصاب در افراد سالمند به وجود می آید و عوامل تشدید کننده آن عبارتند از:

• دیابت
• بیماری پیشرفته آلزایمر
• خوردن داروهای ملین
• یبوست
• اسهال
• زایمان های سخت و مشکل
• بیرون آمدن قسمتی از راست روده(رکتوم)
• عمل جراحی رکتوم
• استرس ها

درمان بی اختیاری مدفوع

بی اختیاری مدفوع در سالمندان شایع است، به ویژه نزد خانم ها شایع تر می باشد، زیرا یکی از عوارض شایع حاملگی و زایمان است و راه های درمان آن عبارتند از:

درمان با تغذیه

نوشیدن مقدار کافی آب، مصرف میوه جات، سبزیجات و غلات که دارای فیبر می باشند، موجب نرمی مدفوع می گردد و از اسهال و یبوست که علت شایع بی اختیاری مدفوع می باشد پیشگیری می کند.

رعایت بهداشت پوست اطراف مقعد(کفل)

افراد سالمندی که دچار بی اختیاری مدفوع هستند ممکن است دچار ضایعات پوستی ناحیه کفل گردند، زیرا رطوبت و تحریک مدفوع قلیایی موجب قرمزی، تورم تاول و زخم های اطراف مقعد می گردد. اطرلفیان و پرستار فرد سالمند مبتلا به بی اختیاری مدفوع، باید پوست کفل فرد سالمند را بعد از هر نوبت دفع بشویند و تمیز نمایند تا پوست دچار تحریک و تورم نگردد. سپس کرم مرطوب کننده به پوست ناحیه کفل بمالند تا مدفوع مستقیما با پوست تماس پیدا نکند. لباس های فرد مبتلا به بی اختیاری مدفوع باید نخی و گشاد باشد تا به راحتی بتوان آن ها را باز و بسته کرد.

تقویت عضلات ناحیه کفل

بعد از سن 50 سالگی عضلات ناحیه کفل ضعیف می گردد، بنابراین سالمندان باید ورزش کنند، مخصوصا به ورزش عضلات ناحیه کفل خود توجه نمایند.

پیشگیری از پیدایش زخم ناحیه کفل

بعضی از سالمندان آمادگی برای ابتلا به زخم ناحیه کفل دارند، مخصوصا اگر در بیمارستان یا خانه سالمندان بستری باشند و به هر علتی نتوانند جا به جا شوند و حرکت کنند و جریان خون پوست که روی استخوان تخریب و به تدریج زخم گردد. نظارت دقیق روزانه پوست به وسیله پرستار فرد سالمند، مخصوصا محل هایی که پوست قرمز شده است و جا به جا کردن بیمار، فشار به پوست را کم خواهد کرد که زخم ایجاد نشود و قرمزی برطرف گردد. به کار بردن پودر تالک به چین ها و محل هایی از ناحیه کفل و تمیز کردن و خشک کردن محل فشار و مالیدن کرم ضد قارچ نیز کمک خواهد کرد.

حمایت روانی

بیمار مبتلا به بی اختیاری مدفوع باید زیر نظر روانپزشک و روانشناس از نظر روانی حمایت شود، تا دچار استرس نشود و دفع مدفوع غیر ارادی او با درمان بهبود یابد.